نماینده چهار دوره‌ای مجلس در گفت‌وگوی تفصیلی با ما: نیازمند ساختار چابک و پویا در حکمرانی هوش مصنوعی هستیم/ فیلترینگ مانع پیشرفت در هوش مصنوعی است
فاطمه سادات محمدی
آستان بهارستان؛ درخصوص لایه‌های زیربنایی و اقداماتی که باید در خصوص هوش مصنوعی در کشور انجام شود با شهباز حسن پور بیگلری نمایندهٔ حوزهٔ انتخابیهٔ سیرجان و بردسیر در دورهٔ هشتم، نهم، دهم و یازدهم و نماینده کرمان و راور و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس در دوره دوازدهم مجلس شورای اسلامی به گفت وگو پرداختیم.
مشروح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید:
- لایه‌های زیربنایی هوش مصنوعی مورد تاکید رهبر چیست و چطور می‌شود به آن دست یافت؟
هوش مصنوعی به عنوان یک فن آوری شالوده‌شکن و پدیده‌ای فراگیر از قابلیت اثرگذاری بر تمام شئون زندگی بشری برخوردار است و می‌تواند موجب انقلابی بزرگتر، عمیق‌تر و پیچیده‌تر از انقلاب‌های صنعتی اول تا چهارم شود. وقتی یک فناوری توانایی تأثیر بر سبک زندگی مردم و خلق دنیای جدیدی برای بشریت دارد، ما نیز باید با قدرت به استقبال آن برویم. آگاهی از نحوه خلق و استفاده از هوش مصنوعی به ما کمک می‌کند تا سبک زندگی خود را متناسب با این تحولات جدید تطبیق دهیم.
متاسفانه به وضوح پیداست که نگاه به هوش مصنوعی در کشور یک نگاه عمومی است، اما باید تأکید کرد که زیرساخت‌های پردازشی در داخل کشور باید ایجاد شود.
برنامه هفتم توجه خاصی به حوزه هوش مصنوعی نداشته است
در برنامه هفتم توسعه نیز توجه خاصی به حوزه هوش مصنوعی نشده است، به همین دلیل مقام معظم رهبری با نگاه تیزبینانه و دقیق تاکیداتی اساسی برای ورود به بحث هوش مصنوعی داشته اند.
ایشان فرمودند «امروز هوش مصنوعی با یک شتاب حیرت‌آوری پیش می‌رود. دستگاه‌های مختلف ما از هوش مصنوعی بهره‌برداری می‌کنند، اما این نباید ما را فریب دهد. در مسئله هوش مصنوعی بهره‌بردار بودن امتیاز نیست، بلکه لایه‌های عمیقی دارد که باید بر آنها مسلط شد. اگر به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی نرسیم ممکن است در دنیا آژانسی برای هوش مصنوعی مثل انرژی اتمی تشکیل دهند و مانع پیشرفت کشور شوند».
با توجه به این تاکیدات دقیق می‌توان گفت که هوش مصنوعی یک فناوری صرفا اثرگذار بر اقتصاد نبوده و بر تمامی جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اعتقادی، امنیتی، محیط زیستی و در یک کلام در «کل جامعه» اثر مستقیم دارد. از این‌رو نمی‌توان در این حوزه منفعلانه برخورد داشت و تمامی ارکان زندگی جامعه ایرانی را به محصولات بیگانه ساخت، واگذار کرد.
از سوی دیگر شتاب حیرت انگیز توسعه هوش مصنوعی موجب می‌شود تا نتوان با تکیه بر روش‌های سنتی در این عرصه فعالیت موثر داشت و نیاز است تا متناسب با سرعت تحولات در این عرصه تصمیم‌گیری و اقدامات عملی موثر داشت.
لزوم تدوین سند راهبردی هوش مصنوعی
با توجه به فرمایشات رهبر معظم انقلاب علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت بهره‌برداری کامل از هوش مصنوعی باید سند راهبردی در این زمینه و جهت استفاده کامل از هوش مصنوعی در تمامی ابعاد آن تدوین شود.
- لایه‌های مختلف هوش مصنوعی از نظر شما چیست؟
لایه‌های مختلف هوش مصنوعی را می‌توان ابعادی دانست که هوش مصنوعی در آن ابعاد می‌تواند کاربرد داشته باشد؛ مقام معظم رهبری در بیانات اخیر خود مسیر رسیدن به اهداف جامع و کلان کشور را به صورت شفاف ترسیم نمودند.
صاحب نظران مختلف کشور با توجه به شرایط اقتصادی، می‌توانند از هوش مصنوعی جهت پیشرفت در زمینه‌های اقتصادی چون نفت، فولاد، پتروشیمی، معادن و صنایع خودروسازی استفاده نمایند.
علاوه براین در زمینه‌های دیگری چون محیط زیست و کشاورزی با توجه به بحران آب در کشور جهت هوشمند‌سازی امور آب و کشاورزی می‌توان از هوش مصنوعی استفاده کرد.
همچنین بهینه‌سازی تولید، کشت هوشمند، مدیریت منابع آب، خاک و کود جهت کاهش هزینه‌ها، سلامت دام با استفاده از هوش مصنوعی امروزه از ضرورت‌های اساسی جامعه است.
- تجربه دنیا در عرصه تنظیم‌گری هوش مصنوعی چگونه است؟
در حالی‌که هوش مصنوعی به عنوان یک حوزه علمی نوظهور در قرن بیستم شناخته می‌شود، ریشه‌های آن را می‌توان در قرون پیشتر جست‌وجو کرد.
در این دوره، فیلسوفان و دانشمندان به ماهیت هوش و امکان شبیه‌سازی آن در ماشین‌ها فکر می‌کردند. اما تحقیقات جدی در زمینه هوش مصنوعی بیش از ۷۰ سال است که ادامه دارد و در این مدت دنیا شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه بوده است. کشورهای مختلف در زمینه هوش مصنوعی اقدامات متعددی را شروع کرده اند و آمریکا، سنگاپور و انگلیس به ترتیب، در جایگاه اول تا سوم این رتبه بندی در سال ۲۰۲۳ قرار دارند و چین رتبه ۱۶ را داراست.
جایگاه ایران در هوش مصنوعی ۹۴ است
ایران در سال مذکور دارای جایگاه ۹۴ از میان ۱۹۳ کشور است. همچنین کشورهای اطراف ما مانند امارات و عربستان پیشرفت‌های قابل توجهی در عرصه هوش مصنوعی داشته اند. کشور ما هرچند در انتشار مقالات این حوزه جزء ۲۰ کشور برتر دنیاست، اما نتوانسته در هر سه رکن این شاخص شامل دولت، بخش فناوری و داده‌ها و زیرساخت‌ها، امتیاز و جایگاه مطلوبی داشته باشد.
تصویب و اجرای قوانین هوش مصنوعی امری حیاتی است
ضعیف‌ترین امتیاز مربوط به رکن دولت و وظایفی است که دولت برعهده دارد. ازاین رو، چابکی و پویایی ساختار حکمرانی هوش مصنوعی در ایران برای تدوین و تصویب هرچه سریعتر برنامه‌های شفاف و عملیاتی و اهتمام به اجرای آنها در این برهه زمانی بسیار حیاتی است.
در کنار آن سایر اقداماتی همچون استمرار توسعه زیرساخت‌های ارتباطات و اطلاعات و خدمات برخط، توجه به سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های بین‌المللی از طریق سکوهای توسعه دهنده وب در کنار توجه به ملاحظات اخلاقی و اجتماعی هوش مصنوعی در بهبود جایگاه بین‌المللی کشور مؤثر است.
- نقش مجلس در هوش مصنوعی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
گرچه روند قانون‌گذاری و تنظیم‌گری با شتاب قابل‌توجهی در حال پیشروی است اما این آغاز راه است و سال‌ها به طول می‌انجامد تا نهادهای تنظیمی و نظارتی با شرح وظایف و اختیارات مشخص ایجاد شوند و تنظیم‌گری را در صنعت و جامعه به درستی محقق کنند.
مجلس در کنار دولت به دنبال تقویت زیرساخت‌های فناورانه برای استفاده بهینه از هوش مصنوعی است و در این مسیر در سه زمینه می تواند به دولت کمک کند.
نخست؛ کمک به ایجاد و تقویت زیرساخت‌های فناوری، شامل مراکز تحقیقاتی و تجهیزات پیشرفته، برای توسعه و اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی.
دوم؛ جذب و حمایت از پژوهشگران و متخصصان برجسته برای ارتقای دانش و نوآوری در هوش مصنوعی.
سوم؛ تدوین قوانین و مقررات مشخص برای فعالیت در حوزه هوش مصنوعی به منظور ایجاد محیطی امن و قابل اعتماد برای پژوهش و توسعه.
فرایند قانون‌گذاری از مراحل مختلف تشکیل می‌شود از جمله مسئله‌‌یابی و تدوین طرح یا لایحه، بررسی شکلی در معاونت قوانین، بررسی و اصلاحات تخصصی در کمیسیون اصلی و فرعی، بررسی و اصلاح در صحن علنی مجلس و نظارت شورای نگهبان بر مصوبات که به قانونی شدن مصوبه مجلس خواهد انجامید که می‌توان در همه مراحل ذکر شده از هوش مصنوعی استفاده نمود.
هوش مصنوعی در هر یک از مراحل ذکر شده می‌تواند نقش‌آفرینی جدی داشته باشد؛ به عنوان مثال با رصد فضای عمومی از طریق تحلیل داده‌های کلان جامعه و مجموعه قوانین موضوعه، خلأ‌های تقنینی را شناسایی کرده یا همچنین در مرحله دیگر می‌تواند ایرادات شکلی که طرح یا لایحه دارند ارزیابی کند.
در این زمینه تمام نمایندگان مجلس تا معاونت قوانین و مرکز پژوهش‌های مجلس می‌توانند از امکان‌هایی که هوش مصنوعی فراهم می‌کند استفاده کنند.
- نقش نخبگان دانشگاهی و کنشگران علمی و فنی در پیشرفت کشور در هوش مصنوعی چیست؟ و راهبردهای توسعه دیپلماسی سایبری در عرصه بین‌المللی و زمینه‌های قانونی آن چیست؟
نخبگان و دانشگاهیان کشور باید کمک نمایند که این فناوری به طور پایدار به عنوان یک ابزار موثر در حکمرانی و موضوعات کلان اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور مورد بهره‌برداری قرار گیرد به طوری که منجر به افزایش امنیت ملی، بهره‌وری در سطوح مختلف و ایجاد ثروت ملی و ارتقاء وفاق ملی شود.
توسعه هوش مصنوعی باید با مشارکت گسترده پژوهشگران دانشگاهی، دانشجویان و شرکت‌های فناوری، روز به روز بیشتر و پیشرفته‌تر شود.
در دنیا شرکت‌های بزرگی چون گوگل، مایکروسافت، اپل و حتی شرکت‌های خودروسازی مانند تسلا در تلاش هستند تا هوش مصنوعی را به سطح بالاتری از قابلیت‌ها برسانند.
نخبگان بهره‌وری در هوش مصنوعی را ارتقا دهند
انتظار از دانشگاهیان، دانشجویان و نخبگان کشور این است که همانند کشورهای بزرگ در این مسیر قدم گذاشته و افزایش بهره‌وری در تمامی زمینه‌ها را محقق نمایند.
شرکت‌های استارتاپی نوآور نیز با نوآوری در زمینه‌های پردازش داده‌ها و رباتیک، ایده‌های نوآورانه جهت توسعه کشور اقدام کنند.
هوش مصنوعی به‌عنوان حوزه فناورانه نوظهور به‌سرعت در حال توسعه و بهره‌برداری در سطح بین المللی است.
هنجارگذاری و تنظیم‌گری این حوزه فناورانه هم بر سرعت رشد آن تأثیر دارد و هم با کاهش آثار منفی احتمالی، سطح بهره‌برداری از آن را افزایش می‌دهد.
نیازمند نگاه کلان هدایتگر در حوزه هوش مصنوعی هستیم
دستیابی به این دو هدف یعنی تسریع سرعت رشد و نیز کنترل عوارض جانبی برای افزایش میزان استفاده از هوش مصنوعی به‌واسطه اهرم هنجارگذاری و تنظیم‌گری نیازمند نگاه کلان هدایتگر است.
سازمان ملی هوش مصنوعی زیر نظر رئیس جمهور، بر استفاده از هوش مصنوعی، متناسب با سبک زندگی ایرانی تاکید دارد.
این سازمان می‌تواند جهت شناسایی ظرفیت‌ها و چالش‌های توسعه فناوری کشور، مشارکت در تدوین نقشه راه توسعه فناوری با هدف ارتقای ابعاد کارکردی نظام فناوری، توسعه فناوری‌های نوظهور و تحول‌آفرین اولویت‌دار، جهت پاسخگویی به نیازمندی‌های کشور و سرعت بخشیدن به حمایت هدفمند از توسعه زیرساخت‌های تحقیق و توسعه فناوری‌های اولویت‌دار به ایجاد زیرساخت‌های اساسی و توسعه فناوری‌های نوین در کشور به مجلس و دولت کمک کند.
- محورهای اولویت‌دار در حوزه هوش مصنوعی چیست؟
طبق سند ملی هوش مصنوعی که به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده و ابلاغ شده، چهار محور اولویت دار به ترتیب شامل آموزش وپژوهش، بهداشت و درمان، حکمرانی دولتی و خدمات عمومی هوشمند و امور دفاعی، امنیتی و نظامی تعیین شده است.
شفافیت لازم در حوزه هوش مصنوعی وجود ندارد
درحال حاضر اقدامات قانونی و تنظیم‌گری این حوزه در کشور، معطوف به ایجاد ساختارهای حکمرانی و تعیین متولیان تهیه و تدوین اسناد راهبردی است. هرچند به نظر می‌رسد شفافیت کافی در نحوه تعامل و نقش این ساختارها در مسئله حکمرانی هوش مصنوعی حاصل نشده است.
مشاهده تصویر کلی از رویکردهای جهانی در قبال هوش مصنوعی مبتنی بر مؤلفه‌های تأثیرگذاری همچون تربیت نیروی متخصص، میزان تولید دانش و سرریزهای آن همچون ایجاد اشتغال، جذب سرمایه و کارآفرینی نشان می‌دهد بخش صنعت نقش کلیدی در پیاده‌سازی این فناوری در آینده خواهد داشت.
در این میان افزایش ظرفیت‌های نوآوری و بلوغ فناوری به عنوان یکی از عوامل اصلی بهبود سطح آمادگی دولت‌ها و سازمان‌ها در پذیرش و کاربست این فناوری، چشم انداز اصلی کشورها به حساب می‌آید.
نیازمند ساختار چابک و پویا در حکمرانی هوش مصنوعی هستیم
آنچه به تحقق این امر کمک می‌کند، داشتن ساختار چابک و پویا در حکمرانی این عرصه متناسب با تحولات سریع آن، انتخاب حوزه‌های کاربردی هوش مصنوعی دارای اولویت برای کشور (با توجه به منابع، ظرفیت‌ها و نیازها و از منظر تعامل، اثرگذاری و اثرپذیری در سطح داخلی و بین‌المللی) و تدوین و تصویب هرچه سریعتر راهبردها و برنامه‌های مشخص، شفاف و کاملا عملیاتی توسط نماینده‌های مجلس با همکاری دولت است.
توجه به ملاحظات اجتماعی و اخلاقی پذیرش ایمن‌تر این فناوری را رقم خواهد زد، اطمینان سیاستگذاران را نسبت به کاربردهای هوش مصنوعی افزایش خواهد داد و زمینه‌های جذب سرمایه بخش خصوصی، اشتغال‌آفرینی و نفوذ این فناوری در صنایع و سایر بخش‌های اولویت‌دار را فراهم خواهد کرد.
فیلترینگ مانع پیشرفت در هوش مصنوعی است
- با توجه به اینکه هوش مصنوعی نیاز به تعامل جهانی دارد، نظر شما درباره فیلترینگ چیست؟
فیلترینگ آسیب جدی به اکوسیستم دیجیتال کشور وارد می‌کند، فیلترینگ علاوه بر افزایش بدافزار‌ها و ویروس‌ها، به رشد هوش مصنوعی و فضای دیجیتال کشور لطمه زده است. زمانی که قصد داریم در این حوزه به پیشرفت دست یابیم، باید نگاه امنیتی و فیلترینگی را کنار بگذاریم.
باتوجه به این باور و اعتقاد، اگر ما ساخت یک کشور توانمند و مقاوم را در نظر داریم که نه تنها بتواند موج‌های فعلی هوش مصنوعی را مدیریت کند، بلکه بتواند هر آنچه در آینده خواهد آمد را تنظیم‌گری کند، تربیت نیروی انسانی ماهر و آگاه در این زمینه یک ضرورت است.
در بخش‌های مختلف ایران، محصولات متنوعی در حوزه هوش مصنوعی، در حال توسعه است. استفاده از فناوری هوش مصنوعی با توجه به وجود متخصصان داخلی کمک خواهد کرد تا بسیاری از عقب افتادگی‌ها در زمینه‌ی تکنولوژی جبران شود.
با اینکه شرکت‌ها و بخش‌های خصوصی تا حدودی در حال توسعه محصولات هستند ولی باید این مورد سرعت بیشتری پیدا کند. کشور ایران در زمینه تحقیقات و مقالات تخصصی جزء ۲۰ کشور اول است اما مانند بخش‌های دیگر در استفاده از آن در صنعت و کسب وکارها رتبه خوبی ندارد. از آنجا که کشور ما یکی از غنی ترین کشورها در حوزه معادن است مهندسی مواد و بهره‌گیری این شاخه علمی از تحولات هوش مصنوعی هم یک ضرورت به شمار می‌رود و انتظاراست متخصصان ما فعالیت بیشتری در این زمینه داشته باشند.
حوزه علمیه ۱۰ نقش اساسی در حوزه فناوری‌های هوشمند دارد
- نقش حوزه علمیه در فناوری‌های جدید علی به‌خصوص هوش مصنوعی چیست؟
حوزه علمیه در مورد فناوری‌های جدید، از جمله هوش مصنوعی، نقش مهمی را ایفا می‌کند. این نقش شامل ۱۰ بعد اساسی است؛ نخست در تبیین و تحلیل فقهی؛ حوزه علمیه می‌تواند به بررسی فقهی و شرعی فناوری‌های نوین، از جمله هوش مصنوعی، بپردازد. این بررسی می‌تواند شامل مسائلی مانند اخلاق استفاده از هوش مصنوعی، تعیین حدود مجاز و نامجاز و نظارت بر کاربردهای آن باشد.
در وهله بعد در آموزش و پژوهش؛ حوزه علمیه می‌تواند در حوزه‌های دانشگاهی و علمی، پژوهش‌های تطبیقی انجام دهد و دوره‌های آموزشی در زمینه فلسفه تکنولوژی و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی هوش مصنوعی برگزار کند.
سوم ترویج اخلاق و اخلاقیات؛ با توجه به پیشرفت‌های سریع فناوری، حوزه علمیه می‌تواند در ترویج اخلاق در استفاده از فناوری و هوش مصنوعی مؤثر باشد و جامعه را نسبت به پیامدهای اجتماعی آن آگاه کند.
در فضای گفتمان نیز حوزه علمیه می‌تواند به عنوان یک نهاد معتبر در ایجاد فضای گفتمان بین متخصصان فناوری، دانشمندان و جامعه، نقش‌آفرینی کند و به عمیق‌تر شدن گفت‌وگوهای میان‌رشته‌ای کمک کند.
وهله پنجم توجه به مسائل اجتماعی است؛ حوزه علمیه می‌تواند با توجه به تأثیراتی که هوش مصنوعی بر روی جامعه و معیشت مردم دارد، به نقد و بررسی این تأثیرات پرداخته و راهکارهای مناسب را ارائه دهد.
توسعه فکری و علمی از دیگر ابعاد مهم است که با ورود به فناوری‌های نوین، حوزه علمیه می‌تواند در راستای بروزرسانی مباحث فقهی و اخلاقی، به توسعه تفکر علمی و دینی بپردازد و به روز بودن دیدگاه‌های خود را نشان دهد.
حوزه علمیه می تواند در پاسخ به چالش‌های نوین نیز نقشی اساسی را ایفا نماید؛ فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی با چالش‌های اخلاقی و اجتماعی خاص خود همراه هستند و حوزه علمیه می‌تواند با تجزیه و تحلیل این چالش‌ها، راهکارهای صحیح و اصولی را ارائه دهد و به حل مسائل مرتبط بپردازد.
ورود به حوزه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی می‌تواند موجب تعامل و همکاری بیشتر با متخصصان این حوزهها شود و گفتمان بین رشته‌ای را تقویت کند.
با توجه به اینکه هوش مصنوعی ممکن است بر اشتغال، حریم خصوصی و روابط اجتماعی تأثیر بگذارد، حوزه علمیه می‌تواند با تأکید بر اخلاق و معنویت، به جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی کمک کند.
ارزیابی و ورود به مباحث علمی و فناوری می‌تواند منجر به جذب جوانان و افراد تحصیل‌کرده به حوزه علمیه شود و آنها را به سمت فکر و عمل معنوی و دینی سوق دهد.
با این حال، باید توجه داشت که لازم است ورود حوزه علمیه به فناوری‌های نوین به‌صورت اصولی و با در نظر گرفتن مبانی دینی و فرهنگی صورت گیرد تا از ایجاد تشتت و تضادهای احتمالی جلوگیری شود.
حوزه علمیه می‌تواند به عنوان یک راهنما و مشاور در مواجهه با چالش‌های جدید تکنولوژی، به جامعه کمک کند تا از فرصت‌ها بهره‌مند و از آسیب‌ها جلوگیری شود.
- عملکرد حوزه‌های علمیه در مورد فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی چگونه بوده است؟
حوزه علمیه در زمینه فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی اقدامات موثری را انجام و رویکردهایی را اتخاذ کرده؛ به عنوان مثال برخی از حوزه‌های علمیه به ایجاد دوره‌های آموزشی و پژوهشی درباره فناوری‌های نوین، به ویژه هوش مصنوعی و تأثیرات آن بر جامعه و دین در قالب کارگاه‌ها و سمینارها پرداخته‌اند.
خوشبختانه بحث در مورد ابعاد اخلاقی و فلسفی فناوری‌های نوین، از جمله هوش مصنوعی، در محافل علمی حوزه علمیه مورد توجه است. طلاب پژوهشگر تلاش می‌کنند تا جایگاه اخلاقی این فناوری‌ها را در آموزه‌های اسلامی بررسی کنند.
برخی از روحانیون نیز به بررسی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی فناوری‌های نوین بر جامعه اسلامی پرداخته و سعی می‌کنند تا با ارائه مشاوره و راهنمایی، به شکل‌گیری نظرات شرعی کمک کنند.
حوزه‌های علمیه در برخی موارد به منظور تبادل نظر و اطلاعات، با مراکز علمی و پژوهشی دیگر همکاری می‌کنند و در برخی موضوعات از جمله پاسخگویی به مسائل شرعی حوزه‌های علمیه اخیرا پروژه‌هایی را انجام داده‌اند و در دستور کار قرار داده‌اند که جای تقدیر دارد اما با این حال، روند پذیرش و انطباق متون دینی با این فناوری‌ها در برخی از بخش‌های حوزه‌های علمیه متفات است و برخی از طلاب و حوزهها شاید اقدام قابل بیانی نداشته باشند.
گفتنی است این مصاحبه برای ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه تهیه شده است. پایان پیام/۱۱۰
