ابعاد فنی و راهبردی ظرفیت‌های اربعین در ارتباط با هوش مصنوعی

آستان بهارستان ؛ دکتر محمدرضا قاسمی دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه در گفت وگویی به ابعاد فنی و راهبردی ظرفیت‌های اربعین در ارتباط با هوش مصنوعی می‌پردازد.

به گزارش خبرنگار آستان بهارستان؛ با توجه به نیاز جامعه نوین به مجهز شدن به ابزار کاربردی هوش مصنوعی، با دکتر قاسمی که سال‌ها در این حوزه به فعالیت می‌پردازد به گفت وگو نشستیم؛ مشروح این گفت وگو در ادامه می‌آید:

• هوش مصنوعی در زمینه مدیریت مراسم اربعین چگونه می‌تواند به بهبود عملکرد و خدمات کمک کند؟
تعداد زائران کربلای معلی در ایام قبل و بعد از اربعین بسیار زیاد است و هر روز بر آمار علاقه‌مندان به راه‌پیمایی ایام اربعین افزوده می‌شود. مدیریت نقل و انتقال و تأمین امکانات لازم برای این حجم از افراد هر روز سخت‌تر شده و خواهد شد. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های هوش مصنوعی (AI) توانایی تحلیل جمعیت شرکت‌کنندگان و پیش‌بینی راه‌حل‌های مورد نیاز برای تسهیل مدیریت آن است. از لحظه اول ثبت‌نام تا دریافت پاسپورت و تعیین گذرگاه‌های مرزی، امکاناتی که برای نقل و انتقال نیاز است، هم در داخل کشور و هم در سمت کشور عراق، می‌تواند به کمک هوش مصنوعی پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و مدیریت شود. حتی در جانمایی موکب‌ها، هوش مصنوعی می‌تواند بسیار مفید واقع شود و پیشنهاداتی را در اختیار صاحبان موکب‌ها قرار دهد.

به عنوان مثال، می‌تواند بگوید در فلان روز با پیک جمعیتی با این حجم مواجه خواهید شد، زیرا این تعداد افراد در آن روز از این مسیر عبور خواهند کرد. اگر داده‌های سال‌های گذشته را به هوش مصنوعی بدهیم و با ابزارهای آن تحلیل کنیم، به اطلاعات بسیار مفیدی دست پیدا خواهیم کرد. این‌ها توانمندی‌هایی است که هم‌اکنون و با همین ابزارهای موجود می‌توان از هوش مصنوعی انتظار داشت.

• چه ابزارهای هوش مصنوعی در حال حاضر برای تحلیل داده‌های مرتبط با مراسم اربعین مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
نه خود موکب‌داران و نه نهادهای متولی تسهیل‌گری هنوز به سمت استفاده از هوش مصنوعی نرفته‌اند و از ابزارهای فنی زیادی در این زمینه استفاده نشده و نمی‌شود. نیاز به گفتمان‌سازی، معرفی و توجیه ظرفیت‌ها و امکانات هوش مصنوعی به شدت احساس می‌شود. لازم است با این نهادها ارتباط برقرار شده و توصیه شود که ابزارها و نرم‌افزارهای خود را هوشمند نمایند.

• آیا نمونه‌های موفقی از استفاده هوش مصنوعی در رویدادهای مشابه اربعین وجود دارد که بتوان به آن‌ها اشاره کرد؟
مردم دنیا هر روز در حال استفاده از هواپیماها و قطارها هستند. اگر اطلاع پیدا کنید که در هر ثانیه چه تعداد هواپیما از زمین بلند می‌شود و چه تعدادی در هر لحظه در حال استفاده از آسمان برای عبور هستند، شگفت‌زده خواهید شد. سال‌ها برای ساماندهی حرکت هواپیماها از اختصاص کریدورها و مسیرهای امن و قابل محاسبه و پیش‌بینی استفاده شده و با هوش انسانی این رفت و آمدها مدیریت می‌شد. اما امروزه سامانه‌های مراقبت پرواز مجهز به هوش مصنوعی شده‌اند و نه تنها بهترین گذرگاه‌ها و کریدورها را برای هر پرواز پیشنهاد می‌کنند، بلکه می‌توانند حوادث و احتمال وقوع آن‌ها را محاسبه کرده و اخطار دهند. این حجم از پروازها اگر با هوش مصنوعی مدیریت نمی‌شد، با مخاطرات زیادی همراه بود. برخی فرودگاه‌های جهان هر پنج دقیقه یک پرواز بلند می‌شود یا در باند آن‌ها فرود می‌آید و همه این هواپیماها باید زمان‌بندی و هماهنگ شوند تا معطل نشوند و تأخیرات کاهش یابد.

مثال دیگر آن را خود ما هم امروز در بعضی از چهارراه‌ها می‌بینیم: چراغ‌های راهنمایی هوشمند. در موارد قدیمی‌تر، چشم الکترونیکی نصب شده و در موارد اخیر از طریق نصب یک شناساگر در زیر آسفالت خیابان، وجود خودروها را در هر سمت چهارراه بررسی می‌کنند. یک ابزار هوش مصنوعی تحلیل می‌کند که مدت زمان قرمز و سبز بودن هر چراغ باید چه قدر باشد تا کمترین معطلی را برای خودروهای متوقف در پشت چراغ داشته باشد. سه راه بلوار امین و صدوقی یکی از مواردی است که سال‌ها مجهز به چشم الکترونیکی بوده است. استفاده از حسگرهای زیر آسفالت نیز اخیراً بسیار فراگیر شده و تقریباً در هر چهارراهی دیده می‌شود. بنابراین ما تجربه قابل قبولی در استفاده از هوش مصنوعی داریم.

• چالش‌های فنی استفاده از هوش مصنوعی در مراسمی با مقیاس وسیع مانند اربعین چیست؟
نخستین مسئله شناخت هوش مصنوعی و توانمندی‌های آن است که برای بسیاری از نهادهای دولتی و مردمی ناشناخته است. مسئله بعدی فرصت است. بسیاری عادت کرده‌اند که فقط وقتی زمان یک کار فرا می‌رسد به آن فکر کنند، به مسائل و مشکلات آن. در این حالت دیگر فرصت کافی برای انجام پروژه‌های بزرگ و حرفه‌ای ندارند. در شرایطی که زمان نداریم، مجبور می‌شویم با دم‌دستی‌ترین ابزارها کار را در بیاوریم و به سرانجام برسانیم. استفاده از هوش مصنوعی نیاز به تحلیل، طراحی و برنامه‌ریزی دارد. باید در پایان اربعین امسال شروع به مطالعات کنیم تا بتوانیم پیش از ورود به مراسم اربعین سال بعد ابزارها را آماده کنیم. این یک چالش مدیریتی است. وگرنه از نظر فنی هیچ مشکل خاصی وجود ندارد و ابزارها همگی وجود دارند و قابل استفاده هستند.

• اهداف کلیدی استفاده از هوش مصنوعی در مدیریت مراسم اربعین چیست و چگونه این اهداف می‌توانند به ارتقاء تجربه زائران کمک کنند؟
هدف همه بزرگوارانی که در حال فعالیت در این عرصه هستند، خدمت به زوار است. هدف این است که دغدغه زائر تا جایی که ممکن است کاهش یابد؛ نسبت به وسایل حمل و نقل، نسبت به دریافت مجوزها و ثبت نام، و نسبت به زمانی که باید در مرز معطل شود. هوش مصنوعی همه این‌ها را به گونه‌ای محاسبه می‌کند تا بیشترین تعادل و توازنی تحقق یابد. برای هر زائر تعیین می‌کند که بهترین گذرگاه مرزی کجاست، با توجه به محل اقامت زائر و با توجه به خلوت بودن و جمعیتی که از آن گذرگاه عبور می‌کنند. به لحظه پیشنهاد می‌دهد تا چه تعداد خودروی عمومی در چه محلی مستقر شوند، اتوبوس یا تاکسی. قطعاً راننده‌های وسایل حمل و نقل علاقه ندارند برای دسترسی به مسافر خیلی معطل شوند. در حالی که ممکن است راننده در محلی مستقر شده باشد که مسافر کم است و در جای دیگری مسافران بدون تاکسی و اتوبوس دچار مشکل هستند. هوش مصنوعی همه این موارد را هم با استفاده از داده‌های سال‌های قبل و هم با استفاده از داده‌های لحظه‌ای و برخط که از دوربین‌ها و گزارش‌ها دریافت می‌کند، تحلیل کرده و رفع و رجوع می‌کند.

البته برخی راننده‌های با تجربه هم سعی می‌کنند همین کار را با هوش خود انجام دهند، مثلاً می‌بینیم فلان راننده می‌گوید فردا مهران شلوغ می‌شود و بهترین جا برای گرفتن مسافر است. از یک طرف این تجربه‌ها گاهی با خطا مواجه می‌شود و از طرف دیگر، هوش مصنوعی این فرصت را در اختیار همه قرار می‌دهد، حتی افرادی که این تجربه‌ها را ندارند. در نهایت زائر از لحظه‌ای که تصمیم به رفتن می‌گیرد تا بازگشت به منزل، با سهولتی مواجه می‌شود که در هر لحظه نیازهای مادی او را محاسبه و برطرف می‌کند و این فرصت را پدید می‌آورد تا تنها به مسائل معنوی فکر کند و تجربه معنوی بالاتری را کسب نماید.

• نقش هوش مصنوعی در بهبود مدیریت بحران و مسائل امنیتی در مراسم اربعین چیست؟
ذهن انسان برای مدیریت حجم زیاد داده مناسب نیست. وقتی اطلاعات مقدار زیادی پیدا می‌کنند، گاهی غفلت حاصل می‌شود و تناقض‌ها و تضادها و نقاط بحرانی دیده نمی‌شود. اما رایانه و ابزارهای فنی این‌طور نیستند. هوش مصنوعی اساساً برای کار با داده‌های بزرگ (Big Data) آموزش داده شده است. وقتی تمام داده‌های سال‌های گذشته و داده‌های برخط و لحظه‌ای را در حوضچه‌ای بزرگ بریزیم و انباره‌ای از داده بسازیم، سپس آن را در اختیار هوش مصنوعی قرار دهیم، می‌تواند به سرعت پیش‌بینی کند که در چه زمان‌ها و در چه مکان‌هایی خطر بروز بحران‌های جمعیتی وجود دارد. احتمال بروز بحران و حادثه را با درصد برای هر نقطه مشخص می‌کند. این نقاط بحرانی را می‌توان پیشاپیش بررسی کرده و برای آن‌ها راه‌حل در نظر گرفت. حتی بالاتر از این، خود هوش مصنوعی می‌تواند راه‌حل‌ها را هم ارائه کند. این در مرحله پیش‌بینی است.

در مراحل اولیه بروز بحران هم، تا نیروهای انسانی بخواهند فکر کنند و راهی بیابند، هوش مصنوعی می‌تواند با سرعتی بی‌نظیر راه‌حل‌های بسیار کارآمدی را پیشنهاد کند، مثل این‌که همین الان فلان تعداد اتوبوس در فلان منطقه حضور دارد که در فلان مقدار دقیقه می‌توانند در محل حاضر شوند و بحران جمعیت را حل کنند. به این معنا که هوش مصنوعی هم پیش از بحران و هم پس از بروز بحران، در هر دو وضعیت می‌تواند کمک‌های بزرگی انجام دهد.

• چگونه می‌توان از هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی منابع و خدمات در مراسم اربعین بهره‌برداری کرد؟
بهترین نوع بهینه‌سازی منابع توزیع متناسب آن‌هاست، نه توزیع مساوی آن‌ها. این توزیع متناسب هم با تغییر زمان تغییر می‌کند. به فرض شما در گذرگاه مرزی شماره یک امروز ده خودرو و سه نیروی انسانی لازم دارید تا جمعیت عبوری و زوار را راهنمایی و همراهی کنند. در حالی که گذرگاه دیگری امروز به ۳۰ خودرو و ۱۵ نیروی انسانی نیازمند است. ممکن است فردا این وضعیت تغییر کند و گذرگاه شماره یک نیاز به ۳۰ خودرو داشته باشد. همین مقیاس و نمونه را می‌توان در موکب‌ها و جای قرارگیری آن‌ها و حجم خدماتی که آماده می‌کنند، بررسی کرد.

به عنوان مثال، یک موکب امروز نباید بیشتر از ۲۰ وعده و بسته غذایی آماده کند، اگر بیشتر آماده کند، نیاز نشده و اضافه خواهد آمد. ولی فردا به ۱۰ برابر این مقدار وعده غذایی نیاز خواهد بود. با استفاده از هوش مصنوعی می‌توان این نیازها را تحلیل کرد و منابع را به صورتی متناسب توزیع نمود. حتی در شرایط بسیار ایده‌آل، موکب‌ها می‌توانند مثلاً نیروهای انسانی خود را جابه‌جا کنند. امروز هوش مصنوعی اطلاع می‌دهد به موکب شماره یک که ده نفر از افراد خود را به موکب دیگری در فلان منطقه منتقل کند، ولی فردا هم آن ۱۰ نفر را برگردان و هم دو نفر دیگر کمک باید تهیه کنی تا بتوانی از عهده خدمتگزاری زوار به خوبی بربیایی.