در آخرین مصاحبه با استاد فقیه سبزواری بررسی شد: بررسی دستاوردهای انقلاب در همگرایی علوم انسانی و پیشرفت صنعتی
آستان بهارستان؛ انقلاب اسلامی ایران نه‌تنها تحولات سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای رادر طول ۴۶ سال گذشته به همراه داشت، بلکه زمینه‌ساز تحول در حوزه‌های علمی و صنعتی نیز شد.
سمانه سادات فقیه سبزواری _ یکی از مهمترین ابعاد تحولات پس از انقلاب اسلامی، همگرایی علوم انسانی با پیشرفت صنعتی است. موضوعی که می‌تواند به توسعه پایدار و متوازن کشور کمک کند. علوم انسانی با ارائه مبانی فکری و نظری، جهت‌دهنده مسیر رشد صنعتی بوده و از سوی دیگر، پیشرفت‌های صنعتی نیز امکان تحقق عملی بسیاری از نظریات علوم انسانی را فراهم ساخته است و بررسی این دستاوردها نشان می‌دهد که تعامل میان این دو حوزه می‌تواند به حل چالش‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور کمک کرده و الگوی بومی پیشرفت را تقویت کند. در همین راستا با دکتر سید محمد فقیه سبزواری، تاریخ‌پژوه، استاد دانشگاه و محقق برجسته‌ای که سال‌ها در حوزه‌های مختلف علمی و فرهنگی تلاش نموده و با پژوهش‌های گسترده‌اش در زمینه تاریخ و علوم انسانی، نقشی محوری در گسترش و ترویج علم و دانش ایفا کرده است به بررسی دستاوردهای علمی ایران پس از انقلاب اسلامی در زمینه‌های علوم انسانی، تحقیقات علمی و صنعت پرداخته ایم و این مصاحبه آخرین گفت‌وگوی رسانه ای این استاد فرزانه قبل از درگذشت ایشان در ۱۳ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ است.
استاد، شما سال‌ها در حوزه‌های مختلف علمی و فرهنگی فعالیت داشتید و تحولات علمی بسیاری را شاهد بودید. دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه علوم انسانی را چگونه ارزیابی می کنید؟
انقلاب اسلامی ایران تحول عظیمی در تمامی عرصه‌ها به ویژه در زمینه علوم انسانی به همراه داشت. در دوران پیش از انقلاب، بسیاری از علوم انسانی تحت تأثیر غرب و بدون توجه به نیازهای واقعی جامعه ایرانی ارائه می‌شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تأسیس دانشگاه‌های جدید، بازسازی سیستم آموزشی و توجه به بومی‌سازی علوم انسانی مورد تأکید قرار گرفت. برای اولین بار در تاریخ ایران، تلاش شد که مفاهیم و مسائل اجتماعی و فرهنگی کشور از منظر بومی و اسلامی بررسی شوند. این امر نه تنها به تحول در علوم انسانی کمک کرد، بلکه سبب شد که بسیاری از اندیشمندان ایرانی به تحقیق در زمینه‌های خاص ایران‌شناسی و تاریخ‌نگاری بپردازند.
آیا در زمینه صنعت نیز پس از انقلاب شاهد پیشرفت‌هایی بودیم؟ انقلاب اسلامی در این زمینه چه نقشی ایفا کرد؟
پیشرفت‌های صنعتی پس از انقلاب بسیار شگفت‌آور بود. در دوران پیش از انقلاب، بخش عمده‌ای از صنعت ایران به دست شرکت‌های خارجی و در راستای منافع آن‌ها اداره می‌شد. اما انقلاب اسلامی ایران با تأکید بر استقلال و خودکفایی ملی، توجه ویژه‌ای به صنعت داخلی داشت. از تأسیس صنایع دفاعی گرفته تا رشد صنعت نفت، پتروشیمی و خودروسازی؛ کشور توانست در بسیاری از عرصه‌ها به خودکفایی برسد و پس از انقلاب اسلامی توانست به یکی از قدرت‌های صنعتی منطقه تبدیل شود، به ویژه در زمینه‌هایی چون فناوری هسته‌ای، نانو و صنایع دفاعی که پیش از آن به هیچ وجه امکان‌پذیر نبود.
آیا انقلاب اسلامی توانست نقش نخبگان علمی و دانشگاهی را در پیشبرد کشور تقویت کند؟
بله، انقلاب اسلامی در حقیقت باعث شد که نخبگان علمی در کشور بیشتر مورد توجه قرار بگیرند. در دوران قبل از انقلاب، بسیاری از نخبگان ایرانی به دلیل محدودیت‌های علمی و سیاسی به خارج از کشور مهاجرت می‌کردند. پس از انقلاب، با توجه به فضای جدیدی که ایجاد شد، دانشگاه‌ها و مراکز علمی در داخل کشور به شکوفایی رسیدند. علاوه بر این، انقلاب اسلامی موجب شد که بسیاری از نخبگان در داخل کشور باقی بمانند و به توسعه علم و فناوری در ایران کمک کنند. همچنین، سیستم آموزشی کشور با اصلاحات بنیادین، ظرفیت‌های جدیدی برای تربیت نخبگان به وجود آورد.
برخی افراد تصور می کنند که اگر انقلاب اسلامی رخ نمی‌داد، ایران امروز در زمینه‌های علمی و صنعتی پیشرفته‌تر می‌بود،نظر شما چیست؟
به نظر من، اگر انقلاب اسلامی به وقوع نمی‌پیوست، ایران امروز به طور حتم در شرایط متفاوتی قرار می‌داشت. درست است که قبل از انقلاب برخی صنایع در کشور ایجاد شده بودند، اما این صنایع به دلیل وابستگی به کشورهای خارجی و عدم توجه به نیازهای داخلی، قادر به رشد و توسعه پایدار نبودند. انقلاب اسلامی ایران با رویکرد مستقل و توجه به تولید داخلی، مسیر جدیدی برای پیشرفت علمی و صنعتی کشور گشود. اگر انقلاب نمی‌بود، احتمالاً ایران در مسیر وابستگی به قدرت‌های بزرگ باقی می‌ماند و رشد واقعی در این عرصه‌ها به کندی انجام می‌شد.
یکی از مسائل مهم در سال‌های اخیر، مهاجرت نخبگان علمی از ایران بوده است،به نظر شما علت این پدیده چیست و چه راهکارهایی برای جلوگیری از آن وجود دارد؟
مهاجرت نخبگان به دلایل مختلفی صورت می‌گیرد. یکی از دلایل اصلی این پدیده، نبود فرصت‌های شغلی مناسب، فشارهای اقتصادی و عدم حمایت‌های کافی از سوی دولت است. بسیاری از نخبگان علمی، زمانی که می‌بینند که پیشرفت علمی و شغلی‌شان در داخل کشور با محدودیت مواجه است، به مهاجرت فکر می‌کنند. برای جلوگیری از این روند، باید شرایطی فراهم شود که نخبگان در داخل کشور احساس امنیت شغلی و فرصت‌های علمی داشته باشند.تقویت زیرساخت‌های پژوهشی، ارتقای کیفیت دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و توجه ویژه به نیازهای علمی کشور می‌تواند به کاهش مهاجرت نخبگان کمک کند.
چگونه می‌توانیم به تقویت و حفظ جامعه نخبگانی ایران در آینده کمک کنیم؟
برای حفظ و تقویت جامعه نخبگانی، باید به دو نکته مهم توجه کرد. اولاً، باید نظام آموزشی و دانشگاهی کشور به‌طور مداوم به‌روز شود و به نیازهای واقعی جامعه و بازار کار پاسخ دهد. ثانیاً، باید فضاهایی برای ارتقای پژوهش‌های علمی و فناوری در داخل کشور فراهم شود. نخبگان باید احساس کنند که تلاش‌هایشان در کشور به رسمیت شناخته می‌شود و نتایج تحقیقاتشان می‌تواند به پیشرفت واقعی کشور کمک کند. برای این منظور، باید به پژوهشگران و محققان جوان حمایت‌های بیشتری ارائه شود تا استعدادهایشان شکوفا شود و در راستای نیازهای ملی از آن‌ها بهره‌برداری گردد.
آیا انقلاب اسلامی در تغییر نگرش‌ها نسبت به علم و پژوهش در ایران تأثیرات مثبتی گذاشت؟
بله، انقلاب اسلامی باعث تغییر نگرش‌های قابل توجهی در قبال علم و پژوهش در کشور شد. قبل از انقلاب، بسیاری از علوم به‌طور عمده از غرب وارد می‌شد و بیشتر نخبگان و مسئولان نگاه سطحی به علم داشتند. پس از انقلاب، به ویژه در حوزه‌های علوم انسانی، تاکید بر بومی‌سازی علم و تولید دانش در داخل کشور قوت گرفت. انقلاب اسلامی این باور را در جامعه نهادینه کرد که علم نه تنها یک ابزار برای پیشرفت اقتصادی و اجتماعی است، بلکه یک ابزار برای هویت‌سازی ملی و فرهنگی نیز محسوب می‌شود. در نتیجه، توجه به پژوهش‌های داخلی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بسیار بیشتر از گذشته شد.
توجه به فرهنگ بومی و اسلامی در سیستم آموزشی و دانشگاهی از مهمترین دغدغه های پس از انقلاب به شمار می رود؛ این تغییرات فرهنگی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا این تغییرات توانسته‌اند به ارتقای جایگاه علمی ایران کمک کنند؟
قطعاً. انقلاب اسلامی باعث شد که نگاه به علم از یک نگاه غرب‌محور به یک نگاه بومی و اسلامی تغییر کند. در سیستم آموزشی و دانشگاهی، سعی شد تا علاوه بر انتقال دانش روز، فرهنگ بومی، اسلامی و ایرانی نیز در کنار این علوم جای گیرد. البته در ابتدا این تغییرات با چالش‌هایی روبه‌رو شد، اما در دراز مدت این سیاست‌ها به ارتقای علمی ایران و تأسیس دانشگاه‌ها و پژوهش‌های بومی و اسلامی کمک کرد. این تغییرات باعث شد که پژوهشگران و محققان ایرانی در حوزه‌های مختلف مانند فلسفه اسلامی، تاریخ و علوم انسانی توانمندی‌های خاصی را در سطح بین‌المللی به نمایش بگذارند و در حقیقت این تغییرات به ایجاد هویت علمی و فرهنگی ایران در دنیای مدرن کمک کرده است.
با گذشت بیش از چهار دهه از انقلاب اسلامی، چه چالش‌ها و فرصت‌هایی در مسیر علمی و صنعتی ایران همچنان وجود دارند؟ چه مواردی را برای ادامه مسیر پیشرفت و توسعه کشور ضروری می‌بینید؟
قطعاً، همچنان چالش‌ها و فرصت‌هایی وجود دارند. یکی از چالش‌های بزرگ، ایجاد هم‌افزایی میان تحقیقات علمی و صنعت است. این هم‌افزایی می‌تواند به پیشرفت سریع‌تر در زمینه‌های فناوری و نوآوری کمک کند. به‌علاوه، نیاز به توسعه سیستم‌های آموزشی و دانشگاهی داریم که بیشتر به نیازهای روز جامعه پاسخ دهد. با توجه به تحولات جهانی و رشد فناوری، ایران باید در عرصه‌های نوین مانند هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی و سایر علوم روز به‌طور جدی‌تر سرمایه‌گذاری کند. همچنین، ایجاد همکاری‌های بین‌المللی در این زمینه‌ها می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات علمی و صنعتی کشور باشد.
با توجه به اینکه شاهد مهاجرت برخی نخبگان علمی ایران به خارج از کشور هستیم، چه پیشنهاداتی برای حفظ و بازگرداندن این نخبگان دارید؟ چه عواملی می‌تواند باعث بازگشت این نخبگان به ایران شود؟
مهاجرت نخبگان به دلیل نبود فرصت‌های شغلی، شرایط اقتصادی و مسائل اجتماعی است. برای بازگشت نخبگان، باید شرایط کاری و پژوهشی را به گونه‌ای فراهم کنیم که هم از نظر مالی و هم از نظر علمی جذاب باشد. فراهم کردن امکانات مناسب برای تحقیقات علمی، افزایش بودجه‌های پژوهشی، حمایت‌های مالی از پروژه‌های تحقیقاتی و توجه به نیازهای پژوهشگران می‌تواند نخبگان را به کشور بازگرداند. از سوی دیگر، ایجاد بستری برای ارتباط نخبگان ایرانی با کشورهای دیگر نیز می‌تواند به بهره‌برداری از پتانسیل‌های علمی ایران کمک کند.
این مصاحبه فرصتی بود تا از زبان استاد دکتر سید محمد فقیه سبزواری، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و پژوهشگران ایران، شنیده‌های نابی از تحولات علمی کشور در دوران پس از انقلاب اسلامی و تاثیرات آن در زمینه‌های مختلف علمی و صنعتی را بشنویم. دستاوردهای این استاد بزرگ که در راه علم و پیشرفت کشور تلاش کرد، همواره در تاریخ علمی ایران باقی خواهد ماند.
