علوم انسانی دیجیتال، انقلاب فرهنگیِ نوین در جهان اسلام است

پیش‌نشست اولین همایش ملی «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» با موضوع «رابطه فلسفه اسلامی و علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی، رئیس بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، و مهندس وحید احمدی، معاون فناوری اطلاعات و رئیس آزمایشگاه هوش مصنوعی بنیاد اسراء، در محل بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء برگزار گردید.

​​​​​​​در این نشست، استاد مرتضی جوادی آملی ضمن قدردانی از تلاش‌های علمی و فناورانه مراکز پژوهشی در عرصه علوم انسانی دیجیتال، اظهار داشت: شکل‌گیری چنین حرکتی در حوزه علوم انسانی اسلامی، یک اتفاق مبارک و نشانه ورود به مرحله‌ای نوین از تحول فرهنگی و معرفتی در جهان اسلام است. همان‌گونه که در صنعت، انقلاب صنعتی رخ داد، در اینجا شاهد نوعی انقلاب فرهنگی هستیم که با ابزارهای دیجیتال، زمینه توسعه و تعمیق علوم اسلامی و انسانی را فراهم می‌سازد.

وی با اشاره به ضرورت توجه فلسفی به مباحث دیجیتال، بیان داشت: آنچه امروز در بنیاد بین‌المللی علوم وحیانی اسراء در حال شکل‌گیری است، صرفاً یک حرکت ترویجی نیست؛ بلکه بر پایه واقعیت‌های عمیق فلسفی و معرفتی استوار است. مکتب آیت‌الله العظمی جوادی آملی با جامعیت و عمق بی‌نظیر خود، تحولی بنیادین در عرصه علوم انسانی پدید آورده است؛ به‌گونه‌ای که فلسفه اسلامیِ برگرفته از این مکتب، توان ایجاد انقلاب فکری در عرصه علوم انسانی و دیجیتال را دارد.

استاد مرتضی جوادی آملی با اشاره به تأثیر حکمت متعالیه در گسترش منطق و روش‌شناسی علوم انسانی، گفت: فلسفه اسلامی، به‌ویژه حکمت متعالیه، در تمام حوزه‌های معرفتی از منطق تا انسان‌شناسی تأثیرگذار بوده است. هرچه منطق تفکر ما عمیق‌تر شود، قدرت سنجش و ارزیابی اندیشه‌ها در جهان نیز افزایش می‌یابد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت بهره‌گیری از نگرش فلسفی در تحلیل داده‌های دینی و انسانی اشاره کرد و افزود: بسیاری از گزاره‌های دینی، در بسترهای زمانی و اجتماعی خاصی صادر شده‌اند و تفکیک میان قضایای حقیقی و خارجی، تحولی بزرگ در تحلیل متون دینی ایجاد می‌کند. این رویکرد می‌تواند با الگوریتم‌های دقیق دیجیتال در استخراج و تحلیل داده‌های متنی اسلامی تلفیق شود.

رئیس بنیاد اسراء در تبیین ابعاد هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی فلسفه اسلامی تصریح کرد: در حکمت متعالیه، هستی‌شناسی بر محور وجوب و امکان استوار است و این نگاه، افق‌های تازه‌ای در درک رابطه خدا، جهان و انسان می‌گشاید. همچنین عقل وحیانی، که در مکتب آیت‌الله جوادی آملی تبیین شده، می‌تواند انسان را از سطح عقل خودبنیاد به عقل الهی و خلافت‌اللهی ارتقا دهد.

وی در ادامه با اشاره به ظرفیت‌های بنیاد اسراء در این زمینه گفت: بنیاد علوم وحیانی اسراء، خاستگاه یک اندیشه متعالی است و می‌تواند رابطه فلسفه اسلامی با علوم انسانی دیجیتال را به‌صورت عمیق و ساختاری متحول کند. آنچه در این مجموعه دنبال می‌شود، فراتر از یک پروژه فناورانه است؛ ما در پی مکتب‌سازی در علوم انسانی اسلامی هستیم.

استاد مرتضی جوادی آملی افزود: اگر بتوانیم از ظرفیت‌های دیجیتال در جهت تبیین معارف فلسفی و وحیانی بهره ببریم، خواهیم توانست الگوی مستقلی از علوم انسانی اسلامی ارائه کنیم؛ الگویی که بر پایه عقل، نقل و شهود وحیانی شکل گرفته باشد.

وی در پایان تأکید کرد: اگر از این فرصت تاریخی در حوزه علوم انسانی دیجیتال بهره نبریم، دیگران مدل‌های خود را بر مبنای داده‌های ما خواهند ساخت. همان‌گونه که از متشابهات قرآن، مکاتب گوناگونی پدید آمد، در این عرصه نیز تنها با عمق‌بخشی فلسفی و معرفتی می‌توان از تحریف و انحراف جلوگیری کرد.

نگاه فرارشته‌ای در علوم انسانی دیجیتال آینده‌ساز است

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین بهرامی ضمن بیان تاریخچه «علوم انسانی دیجیتال» اظهار داشت: در سراسر جهان، کمتر دانشگاهی را می‌توان یافت که فاقد نهادی با عنوان علوم انسانی دیجیتال باشد، اما متأسفانه در کشور ما هنوز به این حوزه کمتر بها داده می‌شود.

وی با طرح این پرسش که «آیا هوش مصنوعی می‌تواند وارد عرصه علوم انسانی شود و چگونه؟» افزود: اگر قرار است هوش مصنوعی به حوزه‌های فلسفه و علوم انسانی ورود پیدا کند، باید مباحث بنیادین هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی را نیز دربر گیرد.

بهرامی در ادامه با اشاره به شیوه‌های آموزش در حوزه علوم انسانی دیجیتال گفت: در این زمینه سه رویکرد وجود دارد: انضمامی، میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای؛ که در میان آنها، نگاه فرارشته‌ای می‌تواند بسیار کارآمد و آینده‌ساز باشد.​​​

فلسفه اسلامی می‌تواند به هدایت هوش مصنوعی جهت معنابخشی کمک کند

در این نشست، مهندس وحید احمدی معاون فناوری اطلاعات و رئیس آزمایشگاه هوش مصنوعی بنیاد اسراء، با اشاره به شکل‌گیری همگرایی علوم انسانی دیجیتال در غرب گفت: پرسش اساسی این است که آیا در منظومه فکری اسلام نیز چنین همگرایی‌ای پدید آمده است، و اگر نه، چرا در این حوزه پیشرفت‌های لازم را نداشته‌ایم؟

وی در ادامه با طرح این پرسش که «کاربردهای هوش مصنوعی در توسعه فلسفه اسلامی چیست؟» افزود: هوش مصنوعی می‌تواند در فهم و تبیین فلسفه اسلامی به ما کمک کند. در واقع، این پرسش مطرح است که آیا فناوری و علوم انسانی دیجیتال می‌تواند در درک فلسفه اسلامی مورد استفاده قرار گیرد؟ پاسخ آن بله است، البته با شرایط خاص.

مهندس احمدی تصریح کرد: هوش مصنوعی می‌تواند آینده شناختی فلسفه اسلامی باشد؛ زیرا از فلسفه می‌آموزد که معنا را از ابزار جدا نکند.
از سوی دیگر، فلسفه نیز می‌تواند به هوش مصنوعی کمک کند؛ چرا که فلسفه اسلامی ظرفیت‌های فراوانی در این زمینه دارد.

وی تأکید کرد: هوش مصنوعی نیازمند لایه هدایت وحیانی است تا بتواند مسیر معرفتی خود را به درستی طی کند. در همین راستا، پیشنهاد می‌شود تعاملات گفتمانی، تحولات پژوهشی و تحولات آموزشی در این حوزه مورد توجه قرار گیرد.

مهندس احمدی در پایان گفت: حضرت ایت الله جوادی آملی در منظومه فکری خود به واژه هایی چون علوم وحیانی اشاره دارند، این علوم وحیانی دیجیتال یک ساختار معرفت‌شناختی است، نه صرفاً یک ذوق ادبی یا تعبیر شاعرانه.

این پیش‌نشست از سلسله نشست‌های علمی مرتبط با «اولین همایش ملی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» است که در آینده‌ای نزدیک برگزار خواهد شد.