معرفی سه نسخه خطی صحیفه سجادیه در موزه فاطمی

نویسنده: حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی

کارشناس موزه آستان حضرت فاطمه معصومه (س)

آستان بهاستان؛ کارشناس موزه آستان حضرت فاطمه معصومه (س) به معرفی سه نسخه خطی صحیفه سجادیه در موزه فاطمی می پردازد که قدمت آن به دوران صفویه و قاجاریه برمی گردد.

قبل از معرفی چند نسخه خطی ارزشمند از «صحیفه سجادیه» موجود موزه آستانه قم (اولین موزه عمومی ایران به سال ۱۳۱۴ش.)، شایسته است درباره «زمان تالیف» این کتاب مقدس و دوران کتابت نسخه‌های نخستین آن که قرن اول هجری قمری است و نیز پیرامون چرایی اتخاذ شیوه دعاخوانی و دعا آموزی امام سجاد علیه السلام در دوره امامت خویش پس از حماسه عاشورای سال ۶۰ هجری، تاملی داشته باشیم.

التفات به اهمیت و نقش آفرینی نظام‌واره دعاهای امام سجاد علیه السلام به عنوان الگوی نظری و عملی در زمان حیات خود و پس از آن و در طول قرن های متمادی تاریخ تشیع تاکنون، ما را به پی بردن به اهمیت و آثار و برکات امر استنساخ و کتابت صحیفه سجادیه و دیگر دعاهای سیدالساجدین علیه السلام، معطوف می‌سازد.

شیوه های مبارزاتی اهل بیت:

در این راستا، وقتی در تاریخ و سیر اهل بیت (علهم السلام) نگاه کاوشی می‌کنیم، در می یابیم که هر کدام از آن پیشوایان الهی، به تناسب مقتضیات زمانه خویش، شیوه و تاکتیک مبارزاتی متفاوتی داشته اند و آن پیشوایان دینی را یک انسان کامل در قامت چهارده بشر معصوم مشاهده می‌کنیم که به عنوان رسول و نبی یا امام و حجت خداوند برای هدایت بشر ماموریت یافته و از دوره مبعث تا غیبت مجاهدت فی سبیل الله داشته و دارند.

نوع دعوت نبوی و ابلاغ آیات انذار و جهاد قرآن کریم و جهاد و پیکار در ده‌ها جنگ (غزوه و سریه) توسط شخص رسول خاتم (صلوات الله علیه) سیره و سلاح مخصوص آن حضرت را عیان می‌کند.

ولی سلاح مبارزاتی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در مقابل دشمنان و معاندان، سلاح اشک و گریه در بیت الاحزان بود و نیز سلاح مظلومیت و بی نشانی به بلندای تاریخ است.

شیوه مبارزه امام علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) سکوت، صبر و سپس تشکیل حکومت اسلامی است.

تاکتیک و سلاح امام حسن مجتبی علیه السلام صلح و نرمش قهرمانانه در مقابل حربه‌های پیچیده دشمنان و منحرفان است.

روش مجاهدت امام حسین علیه السلام قیام و خلق حماسه عاشورا است.

سیره مبارزاتی امام سجاد با صحیفه سجادیه

تاکتیک و سیره مبارزاتی امام سجاد علیه السلام نیز متناسب با شرایط پس از واقع عاشورا، از طریق «موعظه»  و «دعا» و نیایش و انتقال مضامین و آموزه‌های قرآنی در قالب ادعیه می‌باشد.

امامان دیگر نیز بر مبنا و چارچوب یکسان، اما به مقضای زمانه، روش مناسب و متفاوت در پیش گرفته اند.

زندگی امام سجاد علیه ‌السلام یکی از مهم‌ترین نقطه‌های عطف در تاریخ اسلام است. به واقع یک دوره تاریخی بزرگ به شمار می آید و شناخت این دوران نیاز به مطالعه آثار و بیانات امام چهارم دارد. در این میان «صحیفه سجادیه» امام زین العابدین علیه السلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

صحیفه سجادیه یکی از آثار تالیفی و مکتوب امام سجاد علیه السلام است که در میان علماء و بزرگان به «اخت القرآن»، «انجیل اهل بیت(ع)» و «زبور آل محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)» مشهور است.

این کتاب شریف در کنار کتاب شریف نهج البلاغه، به عنوان خواهر و برادر کلام وحی الهی محسوب شده و یک از دو بال اندیشه و فرهنگ تشیع به شمار می آید. و روشن‌کننده همان شیوه مبارزه فرهنگی و اجتماعی «دعا محور» آن امام همام، در دوره پس از واقعه کربلاست.

مجموع دعاهای صحیفه سجادیه، ۷۵ دعا و مناجات بوده که ۵۴ دعای آن به دست ما رسیده است.

صحیفه ثانیه سجادیه

برخی علما و محققان، دیگر دعاهای معتبر امام سجاد علیه‌السلام را در قالب کتب دیگری مانند مستدرکات جمع‌آوری کرده‌اند که یکی از آنها صحیفه ثانیه سجادیه است که شیخ حر عاملی آن را جمع‌آوری کرده و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در برخی بیانات، از این صحیفه نیز استفاده کرده‌اند.

براساس قواعد و علوم حدیثی، صحیفه سجادیه یکی از معتبرترین کتابهای شیعی است. علامه محمدتقی مجلسی ده‌ها طریق عالی نقل حدیث برای آن ذکر نموده است.

جالب اینکه مرحوم علامه محمدباقر مجلسی در نسخه خطی موزه آستانه قم، با دست خط خودش یک صفحه در پایان صحیفه به تایید این نسخه و صحت مقابله آن با نسخه های اصلی و نخستین پرداخته است. همچنین علمای بزرگ دیگر در صفحات الحاقی به صحت و تایید مقابله و تاکید بر تواتر متن آن اذعان کرده‌اند.

دعاهای این کتاب مقدس، اغلب جنبه‌های فرافردی و صبغه اجتماعی دارند. آموزه‌های این کتاب شریف، مبنا و الگوی نظری و عملی مبارزه در عرصه «جهاد اصغر»، «جهاد اکبر» و «جهاد کبیر» است که در روایت و آیات قرآن کریم به این نوع جهاد پرداخته شده است.

بر این اساس دعاهای امام سجاد (علیه السلام) در این سه نوع جهاد فی سبیل الله یعنی مبارزه با نفس اماره و اصلاح خویشتن، مبارزه عملی با دشمن در میدان جنگ و مبارزه با فتنه انگیزان و منافقان در عرصه جنگ نرم و تهاجم فرهنگی، می‌تواند مستمسک و سرمایه مومنان و مبارزان برای پیروزی بر دشمنان نهان و آشکار در تمامی عرصه‌های زندگی و جامعه اسلامی است.

با توجه به این جایگاه و اهمیت صحیفه سجادیه، همواره علما و بزرگان گذشته و معاصر اسلام به ویژه حضرت امام خمینی(ره) و حضرت امام خامنه‌ای به انس گرفتن با صحیفه سجادیه و تدبر و ترویج آن توصیه اکید کرده‌اند.

اهمیت صحیفه سجادیه

شایسته است که همه شیعیان، در کنار قرآن کریم و نهج البلاغه، صحیفه سجادیه را نیز در منازل خود داشته باشند و ضمن انس گرفتن و بهره معنوی، در فهم و تدبر مضامین آن تلاش کنند.

امروزه صدها هزار نسخه چاپی صحیفه مبارکه و انواع نسخه‌های دیجیتالی و رقمی با پشتوانه هزاران نسخه خطی نفیس، به همت کاتبان و هنرمندان و علاقه‌مندان فراهم شده است.

همچنین بیش از چهل ترجمه خوب و ارزنده به فارسی و چندین زبان زنده دنیا و ده ها کتاب شرح و تبیین صحیفه سجادیه در دسترس عموم علاقه مندان است.

لذا همه مومنان بلکه همه موحدان در سراسر ایران و جهان، می‌توانند در همه حالات زندگی به وِیژه در شدائد و گرفتاری ها،در بلاها و مصیبت ها، گرفتاری ها و مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی از آثار و فیوضات این گنجینه معنوی بهره‌مند شوند.

دعاها و نیایش‌های صحیفه سجادیه بسیار ممتاز و به لحاظ کمی، کیفی، مضامین و آموزه‌ها فوق‌العاده بوده و بسیار فراتر از نیایش‌های ادیان ابراهیمی و دیگر مذاهب اسلامی است، و چون زبان این امام همام، زبان فطرت است که هر انسانی با هر دین و آیینی با آن دعاها ارتباط برقرار کرده و بهره مند شود.

بی شک این نیازمندی به دعا و نیایش به ویژه تمسک به دعاهای صحیفه سجادیه در این دورانی که بیماری و بلای فراگیر کرونا بر سرتاسر جهان سایه گرفتاری و مشکلات انداخته، بیش از پیش احساس می‌شود.

از همین روی رهبر معظم انقلاب اسلامی  از روزهای آغاز این بیماری منحوس بر توجه هر بیشتر هم وطنان و مسلمانان به صحیفه سجادیه به ویژه دعا هفتم آن سفارش نمودند.

فعالین فرهنگی از همه بسترهای فرهنگی از جمله  ظرفیت آثار تاریخی و هنری در این راستا باید بهرگیری کنند.

نگاه محتوایی:

با نگاه محتوایی، آثار موزه ای و نسخ خطی حاوی مفاهیم و مضامین دعا و نیایش یکی از زمینه‌هایی که یاد در خدمت ترویج امور فرهنگی و معنوی قرار بگیرد.

موزه آستان مقدس فاطمی که در دوره جدید؛ راهبرد و رویکرد خود را براساس الگوی ” موزه محتواگرای توحید محور” تعریف و طراحی نموده، در صدد است، گام هایی را در این مسیر بردارد. که معرفی نسخ خطی نفیس در مناسبت ها و شرایط خاص از این رویکرد سرچشمه می گیرد.

در گنجینه موزه فاطمی، ده‌ها کتاب و کتابچه نفیس خطی در ادعیه و اذکار وجود دارد که چند نسخه بسیار نفیس صحیفه سجادیه هم جزو آنها است.

برخی از این آثار خطی، دعای هفتم امام سجاد (علیه السلام) که در صحیفه سجادیه که رهبر معظم انقلاب سفارش نموده اند را دارا هستند.

بررسی و مقابله متن دعای هفتم، حکایت از یکسان بودن متن و الفاظ دعا در نسخه های سه‌گانه داشته و این نوعی تواتر نقل از قرون نخستین و میانی، عهد صفویه تا دوره معاصر محسوب می‌گردد که بر ارزشمندی آن افزوده است.

در این نوشتار با توصیه بر خواندن دعای هفتم که سفارش شده، دو نسخه صحیفه مبارکه که یکی متعلق به عهد صفویه و یکی متعلق به دوره قاجار است و همچنین یک کتابچه دعای خطی دیگر که با بازآفرینی هنری در «اولین همایش مرمت آثار و نسخ خطی ماندگار» ازسوی موزه آستان مقدس فاطمی به زیور طبع آراسته و منتشر شده را، معرفی می‌کنیم.

تصاویر صفحات مربوطه با محوریت این دعای شریف تقدیم می‌شود. باشد که موجب روشنی چشم، ترغیب و التفاب هر چه بیشتر هم‌وطنان، مسلمانان و موحدان جهان به این دعا و مضامین عالیه آن  به ویژه در این دوران سخت بیماری کرونا گردد:

اثر خطی اول؛ صحیفه سجادیه کامل متعلق به عهد صفویه

آنچه که درباره شناسنامه و مشخصات این اثر ارزشمند موجود در موزه آستان مقدس فاطمی می توان اشاره کرد به این صورت است که متن این نسخه خطی صحیفه سجادیه به خط نسخ  نوشته شده و تاریخ کتابت آن  دوره صفوی به سال ۱۰۶۰ هجری قمری می رسد که پایان کتاب مندرج است بنابراین قدمت این نسخه نزدیک به ۴۰۰ سال است.

این نسخه دارای ۱۳۲ ورق در ابعاد ۱۱ × ۱۹ سانتیمتر با جلد چرمی به رنگ مشکی است. بحمدالله تاکنون سالم و محفوظ مانده است و همه ۵۴ دعای شریف صحیفه سجادیه که به ما رسیده است را داراست.

آغاز این نسخه صحیفه دارای سرلوح مذهب زیبایی است و حواشی صفحات دارای جدول‌کشی و کمند زرین است که بر جلوه و زیبایی کتاب افزوده است.

تمامی صفحات متن و حاشیه شده است و عموم صفحات در ۱۳ سطر تنظیم شده است و بیشتر صفحات دارای حاشیه نویسی به خط نسخ و نستعلیق در توضیح عبارات است. همچنین عموم صفحات دارای راده نویسی می‌باشد.

همانطوری گفته شده در صفحه پایانی کتاب دست خط علامه محمدباقر مجلسی (ره) صاحب بحارالانوار، مشاهده می شود که به تاریخ ۱۰۷۹ ق در تایید نسخه و بیان مطالبی درباره ادعیه منقول از امام زین العابدین علیه السلام نوشته شده است.

به لحاظ نکات مورد اشاره و اصل دست نوشته، بسیار حائز اهمیت است. در تایید نسخه و بیان مطالبی درباره ادعیه منقول از امام زین العابدین علیه السلام نوشته شده است که به لحاظ نکات مور اشاره و اصل دست نوشته، بسیار حائز می باشد.

اثرخطی دوم؛ صحیفه سجادیه کامل متعلق به دوره قاجاریه

این نسخه صحیفه سجادیه که کامل بوده و مشتمل برر همه ۵۴ دعای امام سجاد علیه اسلام است؛ به خط غبار نسخ زیبا در قطع جانماری به تعداد ۱۵ سطری و ابعاد جلد ۱۰/۵× در شش سانتی متر است. این نسخه جدول کشی زرین دارد و همه صفحات راده نویسی شده است.

گفتنی است علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه سجادیه ۱۰ دعا از امام سجاد علیه السلام در ۱۲ صفحه پایانی کتاب، نوشته شده که در نوع خود حائز اهمیت است.

این اثر ارزشمند که دستکم قدمت آن قاجاریه است. در تاریخ سال ۱۳۹۶ شمسی توسط خانم سیده زهرا تکیه از طرف پدرشان مرحوم سیدهادی تکیه به موزه فاطمی اهدا گردیده است.

هم اکنون در تالار عترت، گنجینه اسلام و شیعیان، گنجواره کتب خطی این موزه وقفی، به عنوان یکی از منابع اصلی مکتب تشیع معرفی شده است.

اثرخطی سوم؛ تعدادی از دعاهایی صحیفه سجادیه به دوره قاجاریه

این کتابچه‌ی دعای خطی؛ با عنوان کتابچه ” دعا لمولانا سید الساجدین للمهمات”  که تعبیر خود کتاب اخذ شده به شماره موزه ای ۲۰۲۱ در موزه آستانه قم ثبت شده است. حاوی پنج دعای از امام سجاد علیه السلام است که دعای هفتم صحیفه سجادیه، جزو آنها است.

این کتاب کوچک به خط نسخ زیبای خطاط عصر قاجار جناب احمد وقار شیرازی با رقم ” کتبه العبد الاقل العاصی احمد الوقار فی ۱۲۸۷” کتابت شده است.

این اثر ارزشمند خطی متلق به دوره قاجاریه به سال ۱۲۸۷ هجری قمری است. بنابراین دیرینگی و قدمت ۱۵۰ ساله دارد. ویژگی های ظاهری و تزئینات هنری بر نفاست و زیبایی آن افزوده است.

این صحیفه خطی، دارای سرلوح مذهب الحاقی و جلد و سرطبل روغنی طلاپوش جدید با رویه لچک ترنج و نقوش اسلیمی است.

در برخی صفحات حواشی سطور دارای تزئینات ابری‌سازی زرین و دندانه موشی است، عموم صفحات دارای جدول‌کشی الوان و کمند است. صفحات کتاب دارای راده‌نویسی به منظور تنظیم و ترتیب صفحات می‌باشد.

عناوین ادعیه بخط رقاع به قلم شنجرف است. جمعاً ۲۱ ورق و شامل شش برگ آستر و بدرقه است. چهار ورق آستر و بدرقه کاغذ الوان زرافشان است.

قطع کتابچه پالتویی، با ابعاد کاغذ: ۹/۲ × ۱۵/۵ سانتی‌متر و ۱۹ ورق است. گفتنی است این اثر شریف که ساخت جلد روغنی و سر لوح مذهب آن در سال ۱۳۷۲ در کارگاه هنری موزه آستانه مقدسه قم به انجام رسیده، تاکنون در چندهزار شمارگان چاپ و منتشر شده است.

سخن آخر

این سه نسخه خطی و قدیمی که دارای دعاهای حضرت امام زین العابدین (علیه السلام) هستند، امروزه جزو میراث فاخر شیعه محسوب شده، نشان دهنده عدم تحریف لفظی و معنوی نظام واره دعاهای امام سجاد علیه السلام در طول چهارده قرن پیش تاکنون دارد و حکایت از دیرینگی فرهنگ نیایش و آیین دعا در بین مردمان ایران اسلامی به ویژه عهد صفویه و قاجاریه دارد.

این خود ارزش مضاعفی است این کتاب دعا را از این منظر نیز از کتب مشابه در تمان ادیان و همه مذاهب اسلامی، متمایز ساخته و به عنوان نسخه برتر و شفابخش برای بحران معنویت و بیماری های جسمی و روحی بشریت عرضه می کند.

بازشناسی و معرفی آثار تاریخی و فرهنگی از این دست موجب هویت‌یابی، احیاء و پایبندی به  سنت های خوب و آیین‌ها و خرده فرهنگ‌های مثبت ایرانی و اسلامی می‌شود.

این مهم  به منظور تمدن‌سازی نوین اسلامی در افق گام دوم انقلاب از اهداف و وظایف ما به عنوان میراث داران کریمه اهل بیت (علیهم السلام) و خادمان فرهنگ اسلامی در موزه فاطمی و دیگر موزه داران، دست اندرکاران، هنرمندان و فعالین عرصه میراث فرهنگی است. پایان پیام/۱۱۰