نیم نگاهی به باستان شناسی قم/۱

قسمت اول آشنایی با تاریخ قم

نویسنده: حسین صادقی مدرس وراهنمای گردشگری و عضو بنیاد قم پژوهی و مولف کتاب قم نگینی در دل کویر

آستان بهارستان؛ استان قم از نظر جغرافیایی در ناحیه شمال مرکزی ایران واقع شده است. از شمال به استان تهران، از شرق به سمنان و از جنوب به اصفهان و استان مرکزی و از غرب و جنوب غربی به استان مرکزی محدود است.

این استان براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای یک شهرستان «قم» پنج بخش مرکزی، کهک، خلجستان، سلفچگان و جعفرآباد و پنج شهر ، قم، قنوات (حاجی آباد لک‌ها)، ‌کهک، دستجرد و جعفریه، ده دهستان و ۳۶۵ آبادی است.

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۹۵ کل کشور تعداد خانوارهای استان ۳۸۳۵۳۲ خانوار است. از جمعیّت ۱۲۹۲۲۸۳ نفری استان ۶۵۸۵۴۰ نفر مرد و تعداد ۶۳۳۷۴۳ نفر زن هستند.

این افزایش جمعیت را می‌توان مرهون جاذبه هایی نظیر وجود حرم حضرت معصومه(س) موقعیت مذهبی، وجود بزرگترین حوزه علمیه جهان تشیع، نزدیک بودن به پایتخت و …دانست.

براین اساس در طول قرن‌های گذشته گرو ه ‎ های مختلفی از مردم، از دیگر مناطق کشور و همچنین کشورهای همسایه همچون افغانستان، عراق و پاکستان به این استان مهاجرت کرده و در محل ‎ های مختلف شهر و روستاهای استان سکنی گزیده‌اند.

 قم دارای شش راه اصلی مواصلاتی

قم دارای شش راه اصلی مواصلاتی، چهار راه فرعی و سه خط آهن به شهرهای مجاور است که عبارتند از: آزاد راه قم ـ تهران به طول ۱۳۰ کیلومتر، جاده قدیم قم ـ تهران، آزاد راه قم ـ اصفهان، جاده قدیم قم ـ اصفهان (امامزاده عبدالله، نیزار) آزاد راه قم ـ کاشان، آزادراه قم ـ گرمسار، آزادراه قم ـ ساوه، جاده قدیم قم ـ ساوه(جعفریه)، آزادراه قم ـ اراک (بزرگراه)، جاده قم ـ تفرش، راه آهن قم ـ تهران، راه آهن قم به اراک و جنوب، راه آهن قم به کاشان و جنوب (سیرجان ـ بندرعباس).

استان قم به جهت موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر مسیر کمانی شکل در طول خطوط ارتباطی، اهمیت ویژه‌ای دارد.

دشت قم (بخش مرکزی قم)، از منظر باستان شناختی، تاریخی، فرهنگی، زیست محیطی بخشی از حوزه فرهنگی ـ جغرافیایی حاشیه کویر مرکزی (فلات مرکزی ایران) به شمار می‌رود. و در جنوب غربی این حوزه قرار دارد.

دشت قم بالغ بر ۶۴۵۰ کیلومتر مربع است. از شمال به دشت ورامین، ری و ساوه، از جنوب به کهک، از شرق به دریاچه نمک، دشت کاشان و کویر نمک و از غرب به بخش جعفرآباد، آشتیان و تفرش محدود می‌شود.

منطقه قم،‌ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گیری در مسیر شاهراه اصلی ارتباطات فرهنگی ـ بازرگانی شرق باستان، از ادوار پیش از تاریخ تاکنون حلقه ارتباط و تعامل بین مراکز و حوز ه های مختلف فرهنگی ایران به شمار می‌آمده است.

دشت قم با وجود کانسارهای فراوان مس و موقعیت راهبردی بین نواحی شرقی، غربی، و جنوب غربی، در امتداد شاهرایی که بعدها به نام جاده ابریشم معروف شد در ارتباط بوده است.

معادن قم و کانی ها

وجود منابع معادن، و کانی‌های غنی نمک (حوض سلطان) گچ مرغوب، سنگ آهن، سنگ مس حوالی روستای مسگران، کوه یزدان، منابع نفت و گاز سراجه قم، گرانیت کائولن، تراورتن، مرمریت در منطقه قم، در ارتباط با حوزه‎ های فرهنگی دشت خوزستان و زاگرس مرکزی موجب شده که استان قم از ادوار پیش از تاریخ از اهمیت زیادی برخوردار باشد.

کاوش‌ ها و بررسی‌های انجام شده دوره جدیدی از پژوهش‌های باستان شناسی هدفمند را در استان قم شکل داد.

در منطقه قمرود (به سرپرستی میرعابدین کابلی از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۲ ش. ) تپه صرم کهک (فصل اول تا سوم به سرپرستی خسروپوربخشنده و فصل چهارم به سرپرستی سیامک سرلک)

زاربلاغ (به سرپرستی مهرداد ملک زاده)، وشنوه (به سرپرستی اشتونر باستان شناس آلمانی ـ و کوروش روستایی)

محوطه شمشیرگاه خورآباد (به سرپرستی حمید فهیمی) گمانه زنی گنبد سبز (به سرپرستی کاظم عرب)

دیرگچین (به سرپرستی فائق توحیدی) تپه شادقلی خان عماریاسر و محوطه قلی درویش جمکران (به سرپرستی سیامک سرلک)

نتایج کاوش‌ها و بررسی‌ها به روشنی غنای فرهنگی و بعد تاریخی منطقه و شهر قم را نشان داد. تا پیش از انجام دوره جدید پژوهش‌های باستان شناختی در منطقه قم، آنگونه که باید، تصویر روشنی از نقش و اهمیت این منطقه در شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ و آغاز تاریخی، به ویژه در حوزه فرهنگی فلات مرکزی در دست نبود.

کاوش‌های قره تپه قمرود نشان داد که منطقه قم در طول هزاره ششم تا چهارم پیش از میلاد (حدود ۸۰۰۰ سال) یکی از مراکز مهم دوره ده نشینی است و دارای فرهنگ و تکنولوژی بسیار پیشرفته‌ای بوده‌اند.

با فرهنگ‌های سیلک کاشان و چشمه علی ری و تپه‌زاغه دشت قزوین در ارتباط بوده‌اند.

حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر قم از ۶۰۰۰ سال پیش تاکنون جریان داشته

مدارک به دست آمده از لایه نگاری تپه شادقلی خان (چهارمردان ـ عماریاسر) واقع در بافت تاریخی شهر قم نشان داد که حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر قم در هزاره چهارم پیش از میلاد (۶۰۰۰ سال) تاکنون به طور مستمر جریان داشته است.

نتایج به دست آمده از کاوش های گورستان عصر آهن (حدود ۳۲۰۰ سال) تپه صرم (روستای صرم کهک) و محوطه استقراری شمشیرگاه مبین آن است که منطقه قم، بویژه در طول عصر آهن، یکی از مراکز عمده فرهنگی در حاشیه کویر مرکزی ایران محسوب شده است.

کاوش‌ های زاربلاغ (جاده قدیم قم ـ تهران) نشان داد که این منطقه از دوره ماد تا اشکانی و ساسانی از اهمیت مذهبی و سیاسی، بازرگانی برخوردار بوده است.

مدارک و شواهد به دست آمده از کاوش‌های محوطه قلی درویش جمکران در حاشیه جنوبی شهر قم (نزدیک امامزاده جعفر غریب جمکران) فرهنگ هفت هزار ساله قم باستانی را تبیین نمود.

کاوش‎ های قلی درویش نشان داد که قم یکی از مراکز اصلی شکل‌گیری و توسعه فرهنگی جوامع استقراری عصر برنز و عصر آهن حاشیه کویر مرکزی ایران است.

در آغاز دوران تاریخی محدوده فعلی استان قم قسمتی از ماد بزرگ بوده است.

موقعیت ارتباطی ممتاز سبب شده تا در طول دوران تاریخی و به خصوص دوران ساسانیان قم یکی از مراکز مهم ایران باشد.

در دوران اسلامی نیز قم بعد از فتح شهر قم توسط ابوموسی اشعری در سال ۲۳ ق. مأمن بسیاری از اشعریان و علویان شد.

به این ترتیب قم به عنوان بزرگترین پایگاه شیعیان علیه حکومت‌های اموی و عباسی در آمد.

با ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم در سال ۲۰۱ ق. تاریخ به گونه‌ای دیگر برای مردم این شهر رقم خورد.پایان پیام/۱۱۰